មុននឹងក្លាយទៅជាបក្សមួយឯករាជ្យ ចលនាកុម្មុយនីស្តខ្មែរគឺជាសាខាមួយរបស់បក្សកុម្មុយនីស្តឥណ្ឌូចិន ដែលរួមមាន វៀតណាម កម្ពុជា និងឡាវ។ ក្រោយពីបំបែកខ្លួនចេញពីបក្សកុម្មុយនីស្តឥណ្ឌូចិន ចលនាកុម្មុយនីស្តខ្មែរបានទៅបង្កើតបក្សកុម្មុយនីស្តឯករាជ្យមួយ ដោយដាក់ឈ្មោះថា បក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរ។
បក្សកុម្មុយនិស្តឥណ្ឌូចិន
លទ្ធិកុម្មុយនិស្ត បានរីកសាយនៅទូទាំងពិភពលោក តាមរយៈចរន្តប្រឆាំងនឹងអាណានិគម នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទីពីរ។ នៅឥណ្ឌូចិន រួមមានប្រទេសកម្ពុជា វៀតណាម និងឡាវ ដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំង ក៏មានចលនាកុម្មុយនីស្តមួយដែរ គឺ បក្សកុម្មុយនីស្តឥណ្ឌូចិន ដែលបង្កើតឡើងដោយ ហូ ជីមិញ នៅឆ្នាំ១៩៣០ ហើយប្រមូលផ្តុំចលនាកុម្មុយនិស្តដែលមកពីប្រទេសទាំងបីនៅឥណ្ឌូចិននេះ។
នៅកម្ពុជា សាខាបក្សកុម្មុយនិស្តឥណ្ឌូចិនត្រូវបានបង្កើតឡើង នៅឆ្នាំ១៩៤២ ដោយអាចារ្យមៀន ហៅ សឺនង៉ុកមិញ។ យោងតាមលោកស្រី Elizabeth Becker ឈ្មោះ សឺនង៉ុកមិញ នេះ គឺជាការច្របាច់បញ្ចូលគ្នារវាងសឺនង៉ុកថាញ់ និងហូជីមិញ។ ការធ្វើបែបនេះ គឺក្នុងគោលដៅឆ្លៀតយកចំនេញពីប្រជាប្រិយភាពរបស់សឺនង៉ុកថាញ់ ដែលជាប្រមុខដឹកនាំចលនាប្រឆាំងបារាំងដ៏ល្បីល្បាញមួយ គឺចលនាខ្មែរឥស្សរៈ។ ប៉ុន្តែ សឺនង៉ុកថាញ់ មិនមែនជាជនកុម្មុយនិស្តនោះទេ។
បក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរ
នៅឆ្នាំ ១៩៥១ សឺនង៉ុកមិញ ថែមទាំងបានបង្កើតចលនាប្រដាប់អាវុធមួយ ដោយដាក់ឈ្មោះថា សមាគមខ្មែរឥស្សរៈ ទៀត ផង ដែលជាហេតុនាំឲ្យមានការភ័ន្តច្រលំ មិនដឹងមួយណាជាខ្មែរឥស្សរៈកុម្មុយនិស្ត និងមួយណាមិនមែនកុម្មុយនិស្ត។ នៅឆ្នាំដដែលនេះដែរ វៀតណាមបានសម្រេចបំបែកបក្សកុម្មុយនិស្តឥណ្ឌូចិនឲ្យ ទៅជាបក្សកុម្មុយនិស្តផ្ទាល់របស់ប្រទេសនិមួយៗវិញ។ ក្រុមខ្មែរកុម្មុយនិស្តក៏សម្រេចបង្កើតបក្សកុម្មុយនិស្តផ្ទាល់របស់ ខ្លួន ដោយដាក់ឈ្មោះថា បក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរ។ បក្សនេះដឹកនាំដោយគណៈកម្មាធិការមជ្ឈិមបក្សបណ្តោះអាសន្នមួយដែលមាន សឺនង៉ុកមិញ ជាប្រធាន ទូ សាមុត ជាអនុប្រធាន និងសៀវ ហេង ជា អគ្គលេខាធិការ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពីឆ្នាំ១៩៥១ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៦០ ក្រុមខ្មែរកុម្មុយនិស្តមិនបានរៀបចំធ្វើសន្និបាតបង្កើតបក្ស ជាផ្លូវការទេ ដែលជាហេតុនាំឲ្យបក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរមិនមានភាពឯករាជ្យដាច់ស្រឡះពីបក្សកុម្មុយនិស្តឥណ្ឌូចិន។ សូម្បីតែលក្ខន្តិកៈរបស់បក្សក៏វៀតណាមជាអ្នកសរសេរឲ្យដែរ រួចទើបយកមកបកប្រែជាភាសាខ្មែរ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលបច្ចុប្បន្នជាគណបក្សកាន់អំណាចនៅកម្ពុជា បានកំណត់យកបក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរថាជាប្រភពដើមរបស់ខ្លួន ហើយកំណត់យកថ្ងៃទី២៨ មិថុនា ឆ្នាំ១៩៥១ ថាជាថ្ងៃកំណើតបក្ស។
ក្រោយពីសន្និសីទក្រុង Genève ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៥៤ ដែលមានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងហាមឃាត់មិនឲ្យមានចលនាតស៊ូប្រដាប់អាវុធនៅលើទឹកដីកម្ពុជា បក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរក៏បែកខ្ញែកគ្នាជាបីក្រុម។ មួយក្រុម ដែលរួមមាន សឺនង៉ុកមិញ កែវ មុន្នី ម៉ី ផូ រ័ត្ន សាមឿន ប៉ែន សុវណ្ណ ជាដើម បានរត់ទៅប្រទេសវៀតណាម។ ក្រុមទីពីរ រួមមាន ទូ សាមុត សៀវ ហេង នួន ជា សោ ភឹម ជាដើម នៅបន្តសកម្មភាពជាសម្ងាត់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ចំណែកក្រុមទីបី ដែលរួមមាន កែវ មាស នន សួន ប៉ែន យុទ្ធ ជាដើមបានបង្កើតជាគណបក្សស្របច្បាប់មួយ ដាក់ឈ្មោះថា ប្រជាជន ដើម្បីចូលរួមប្រកួតប្រជែងក្នុងការបោះឆ្នោតជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រុមទាំងបីនេះនៅតែបន្តទាក់ទងគ្នាជាប្រចាំ។
បក្សពលករកម្ពុជា
រហូតដល់ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦០ ទើបបក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរបាន រៀបចំធ្វើសន្និបាតដោយលួចលាក់មួយ ក្នុងគោលដៅបង្កើតជាផ្លូវការនូវគណបក្សកុម្មុយនិស្តមួយផ្ទាល់របស់ កម្ពុជា ប៉ុន្តែបានប្តូរឈ្មោះបក្សទៅជា បក្សពលករកម្ពុជា វិញ។ បក្សថ្មីនេះ មាន ទូ សាមុត ជាលេខាបក្ស នួន ជា ជាលេខារង ហើយ សាឡុត ស គឺជាមេដឹកនាំលំដាប់ទីបីក្នុងបក្ស។ សាឡុត ស គឺជាឈ្មោះដើមរបស់ ប៉ុល ពត។ អៀង សារី ដែលជាមិត្តភក្តិរបស់ សាឡុត ស ក៏ត្រូវបានជ្រើសរើសឲ្យធ្វើជាសមាជិកគណៈកម្មាធិការមជ្ឈិមបក្សថ្មីនេះដែរ។ សម្រាប់ក្រុមខ្មែរក្រហម ដែលដឹកនាំដោយ ប៉ុល ពត សន្និបាត ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦០នេះ ទើបជាការចាប់ផ្តើមពិតប្រាកដនៃចលនាកុម្មុយនិស្តរបស់ខ្លួន ហើយបដិសេធមិនទទួលស្គាល់ថាខ្លួនមានកំណើតចេញពីបក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍ខ្មែរនោះ ទេ។ ពួកខ្មែរក្រហមធ្វើបែបនេះក្នុងចេតនាផ្តាច់បដិវត្តន៍របស់ពួកគេឲ្យ ដាច់ស្រឡះពីបក្សកុម្មុយនិស្តឥណ្ឌូចិន ដើម្បីកុំឲ្យមានជាប់ជំពាក់វាក់វិនជាមួយប្រទេសវៀតណាម។ តាមពិត ការមិនចុះសម្រុងគ្នា និងការដែលចលនាខ្មែរកុម្មុយនិស្តត្រូវបែកជាពីរ ដោយពាក់កណ្តាលរត់ទៅប្រទេសវៀតណាម និងពាក់កណ្តាលទៀតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាដូចនេះហើយ ដែលនាំឲ្យមានការកាប់សម្លាប់គ្នារវាងសមាជិកបក្ស នៅកំឡុងឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់១៩៧៩ រហូតដល់ខ្មែរកុម្មុយនិស្តមួយក្រុមរត់ភៀសខ្លួនទៅវៀតណាម ហើយនាំទ័ពវៀតណាមមកវាយខ្មែរកុម្មុយនិស្តក្នុងស្រុក ដែលជាអតីតសហការី។
បក្សកុម្មុយនិស្តកម្ពុជា
នៅ ក្រោយពេលដែលទូ សាមុត បានបាត់ខ្លួន នៅឆ្នាំ១៩៦៣ សាឡុត ស ក៏បានឡើងមកកាន់តំណែងជាលេខាបក្សពលករកម្ពុជា រំលងនួន ជា ដែលជាលេខារង។ ក្នុងអំឡុងចុងឆ្នាំ១៩៦៤ ដើមឆ្នាំ១៩៦៥ សាឡុត ស បានទៅធ្វើទស្សនកិច្ចនៅវៀតណាម និងនៅចិន។ ក្រោយពីបានទទួលនូវការគាំទ្រពីសំណាក់ប្រទេសចិន សាឡុត ស ក៏បានផ្តាច់ខ្លួនបន្តិចម្តងៗពីឥទ្ធិពលវៀតណាម។ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦៦ សាឡុត ស បានប្តូរឈ្មោះបក្សពលករកម្ពុជា មកជា “បក្សកុម្មុយនិស្តកម្ពុជា” វិញ។
ត្រលប់មកនិយាយអំពីបក្សពលករកម្ពុជាវិញ បើទោះជាបានបង្កើតជាផ្លូវការហើយក៏ដោយ ក៏បក្សនេះស្ថិតនៅជាសម្ងាត់ដដែល ដោយមិនប្រកាសឲ្យដឹងជាសាធារណៈនោះទេ។ ពួកកុម្មុយនិស្តនៅតែបន្តធ្វើការតស៊ូផ្នែកនយោបាយ ជាពិសេស ចូលរួមក្នុងការបោះឆ្នោតជាតិ ដោយប្រើឈ្មោះគណបក្សប្រជាជនដដែល៕
គេហទំព័រសម្រាប់កូនខ្មែរ 